De moord op Kromherne (het verhaal)

Ze hebben de stap er flink in en in de mist duiken  weldra de contouren  van twee manspersonen voor  hen op. De knecht wordt al bang, maar vrouw Engberts  zegt:
“Het zijn Barend Feikes en zijn zoon, geloof ik,  die zijn voor ons vertrokken. Anske zei , dat de  vrouw uit Pingjum de dode had zien liggen aan de  dijk, dicht bij Kromherne, ten zuiden van de  Kooiplaats van Theunis Jans.”
“Dan moeten wij hier maar naar beneden, denk ik,”  zegt Jacob, die hem nu weer wat vertrouwder voelt.  “Die twee daar wachten op ons, zo lijkt het wel.”
Zeker, het zijn Barend Feikes en zijn zoon. Ze  bleven staan toen ze achter zich stemmen hoorden.  Met zijn vieren lopen ze verder en het duurt dan  ook niet lang meer als ze de plek bereiken waar het  lijk ligt. Het gaat hun erg aan, als ze bij de vrouw  neerknielen, maar zijn geheel verslagen als ze in  haar een inwoner van hun dorp  herkennen. Het is  Antje Sjerps, de meid van boer Theunis Jans. De  hals is doorgesneden en ze ligt in een grote plas  bloed dicht bij de palen van het kistwerk. Ze is al  overleden. Hier kunnen ze geen hulp meer bieden. Erg aangedaan staan ze met z’n vieren bij de dode.  Vrouw Engberts voelt dat het gezicht en handen  al koud zijn, maar als ze haar hand bij het hemd van  de meid insteekt om te voelen of het hart nog klopt,  verneemt ze dat het lichaam nog niet helemaal  koud is. Toch is het leven er al uit.
De boerderij,  waar de meid woont en werkt ligt op een kwartier  lopen van hier. Vrouw Engberts krijgt  medelijden, zo dat ze haar emoties bijna niet meer  de baas kan. Al snel rollen haar de tranen dan ook over  de wangen. Vanmorgen nog is het vrolijke en  vriendelijke kind bij haar in huis geweest. Blijmoedig  als ze was, ze moest straks met boter naar Gaast  en lachend had ze gezegd, met het oog op de  dichte mist: “En dat in zulk moordenaarsweer.”
Terwijl ze dat bedenkt wordt rond het lijk door  Barend Feikes en Jacob de knecht, alles goed  opgenomen en nagekeken. De zilveren gespen  die de meid van de schoenen  zijn gesneden, zijn schijnbaar achteloos  weggegooid in het gras. Ze vinden ook de  kralen, die ze meestal droeg, als ze netjes  gekleed ging, een mes, wat naaigerei, een zilveren  knoopje en een paar appels. Het gesmede zilveren oorijzer is verbogen, maar ze  heeft het nog op haar hoofd. Ze droeg het altijd  onder een kapje en had het meestal op als zij  boodschappen deed of naar de kerk ging.
Dicht bij de bekistingspalen ligt nog de houten  doos, waar ze mee naar Gaast zou gaan. De boter  zit er nog in. Als de mannen verder zoeken, vinden  ze een eind verder in het spoelzand bij de palen  voetstappen  van laarzen of schoenen. De voetstappen gaan naar het noorden. Ze zijn nog  vers, maar lang kunnen ze deze niet volgen, want het  houdt plotseling op. Meer kunnen ze dan ook niet doen.  Ze kunnen maar het beste naar de dorpsrechter in  Makkum gaan om dit voorval  aan te geven. In Piaam is het droeve nieuws echter al als een  lopend vuurtje door het dorp gegaan. 

Als de mensen horen, die hier en daar groepjes  vormen, dat het Antsje is , is men erg met  haar lot begaan. Die knappe jonge meid, dat  mollige kind! Er gaat een huivering door de rijen.  Sommigen mensen maken zich erg kwaad. Als vrouw Engberts aan het vertellen slaat , komt  ook de ontmoeting met bedelaar aan de orde. Ze  houdt het niet stil, ze vertrouwt het niet. Hij kon wel  beweren, dat hij nergens van af wist, maar…… Geen enkele Piamer heeft de schooier gezien. Enkele schoolkinderen vertellen, dat hij onder langs  de dijk ging, de kant van Makkum op.
Als men in het Piamer herbergje voor de zoveelste  keer  over de moordzaak begint – over iets  anders praten doet men niet meer, en aan werken denkt men helemaal niet – komt  baas, Oege Meintes, de timmerman, in de  jachtweide. Als hij naar het gesprek luistert,  zegt hij: 
“Ik kom net van Makkum en dicht bij Piaam kwam  ik een vreemdeling tegen, die nogal haast scheen  te hebben. Ik heb hem nog eventjes nagekeken  maar het was zo mistig dat ik kon hem al snel niet  meer zien. “  Als hij gewaar wordt, dat men een kwaad  vermoeden heeft en wantrouwend is naar die  persoon, gaat baas Oege onmiddellijk overeind,  geeft zijn boodschap, die hij in Piaam moest doen aan de kastelein, en  drinkt staande zijn glas leeg  en gaat vlug naar buiten terwijl hij zegt:
“Dan zal ik  proberen hem nog in te halen. “ Er is nog iemand in de herberg en deze  biedt aan  om met hem mee te gaan en een ogenblik later  gaan ze vlug de kant van de zeedijk op. Ze zetten  het op een lopen en nemen grote passen. Het is  hun bedoeling om te weten te komen waar de  zwerver gebleven is. Niet ver van Makkum halen  ze het heerschap in. Zodra hij verneemt dat er  mensen achter hem aankomen, houdt hij in en met  de hoed in de hand neemt hij weer de bekende  bedelaarshouding aan. Zo wil hij de beide mannen  voorbij laten gaan.
Baas Oege Meintes, een zwaar  gebouwd man, bijt de schooier bruusk toe: “Waar  kom je vandaan, kerel?” De Jood wordt bang en geheel verbouwereerd  antwoordt hij: “Waar hij weg komt? Van  Hindeloopen!” 
“Dus over de zeedijk, langs Gaast  en Piaam?” vraagt baas Oege.
“Ja, ja,” stamelt de bedelaar, “dat dacht ik wel, door  Gaast en langs Piaam.” “Dan heb je ongetwijfeld ook de vermoorde meid  zien liggen aan de zeedijk bij Kromherne?”
“Wat zegt u? Een boerenmeid? Welke  smeerlappen hebben er een meisje aangeraakt en  wat aangedaan? Nee, ik heb niets gezien.”
“Hou je maar niet van de domme, je komt net van  die kant!” bijt baas Oege hem toe. Eventjes lijkt de Jood verslagen. Dan zegt hij wat  beteuterd, maar niet erg overtuigend:
“Wat? Zou ik  van die kant gekomen zijn? Ik zou hier niet levend  staan, als ik zou weten, wat u daarmee bedoelt.”
“Hou maar op met zweren, man! Je lijkt mij een  verdacht persoon!”
“Beste mensen, kan ik het helpen dat ik een arme  man ben? Ik hoop alleen dat jullie dat niet  overkomt.”
Terwijl de zwerver nog wat mompelt, gaan baas  Oege Meintes en zijn maat verder de kant van  Makkum op. Nu en dan houden ze eventjes stil. Ze  willen er zeker van zijn, dat de zwerver nog achter  hen aankomt. Als ze in Makkum zijn aangekomen, gaat baas  Oege direct naar de dorpsrechter om hem van het  één en ander op de hoogte te brengen en dat ze de  Jood niet moeten vertrouwen.
Ondertussen blijft zijn maat achter om de  verdachte nog wat in het oog te kunnen houden. In  de herberg bij de sluis vertelt hij direct het hoe en  waarom  en binnen een ogenblik gaat ook hier het  nieuws als een lopend vuurtje door het dorp. De  bedelaar gaat langs de deuren om een  aalmoes te vragen. Al snel wordt hij uit  nieuwsgierigheid en kwaaddenkerij nagestaard en  aan menig deur wordt hem dan ook  een voorlopig  verhoor afgenomen. Op alle vragen antwoordt hij,  dat hij niet weet wat ze er mee bedoelen, hij heeft  van het hele voorval niets gezien.   

De vrouw uit Pingjum heeft toch ook niemand  gezien en die was als eerste met het bericht van de  moord gekomen. Vrouw Engberts en haar knecht  Jacob Sibolts hebben wel verklaard, dat hij nogal  van zijn stuk was, toen ze hem naar de moord  vroegen, maar zou dat niet iedereen zijn geweest bij  het horen van zo’n verschrikkelijk feit, te meer, toen  hij vernam, dat ze hem er van verdachten. Hij geeft  toe dat het niet zo vreemd is dat ze hem er van  verdenken, tevens omdat hij een vreemdeling is en  daar toevallig voorbij kwam. Maar hij heeft het niet  gedaan. Er is immers niets van waarde of iets van  het slachtoffer bij hem gevonden. Het pleit ook voor  hem, dat hij rechtstreeks naar Makkum is gereisd,  niettegenstaande dat hij heel goed kon weten dat  ze hem konden inhalen en dat hij bij wijze van  spreken de dorpsrechter in de armen liep.
Eén en ander lijkt dus, hoewel nog niet in zijn  voordeel, tegen hem te pleiten en dat doet de  procureur naar zwaardere middelen grijpen en  laat deze zaak niet meer over aan het toeval. De  verdachte wordt evenwel nog niet vrijgelaten, maar  in voorlopige hechtenis gehouden. Het duurt dan ook niet lang als zich enkele  omstandigheden voordoen, die als schuld  tegen  Elias Davids aangemerkt kunnen worden. 

De meester van Ferwoude, Albert Winsemius,  wandelt op een zondagmiddag, niet zo lang na de  moord, met zijn buurman Hendrik Keimpema langs  de zeedijk om bij Kromherne de plek te bekijken  waar de vermoorde meid is gevonden. Ze lopen  aan de onderkant van dijk. En als ze de plek zien  waar het onheil is geschied, vervolgen ze hun reis  achter de kistpalen want het is prachtig weer en de  zon voelt warm aan voor deze tijd van het jaar. Ze  hebben echter een paar honderd meter gelopen,  als ze een oude linnen zak en een stuk touw bij de  stenen zien liggen. De zak lijkt wel tussen de  stenen uit getrokken te zijn. Het is een lap van  linnen met een opgenaaide geldbuidel. Eén en  ander brengt  hen op de idee, dat deze vondst  misschien wel in verband met de moordzaak  gebracht kan worden, omdat ronddwalende  landlopers meestal ook zo’n bedelzak droegen.

Nu volgt een gedeelte uit een artikel van HWW over schooldienaren in Gaast-Ferwoude:

Doch in Mei 1752 was hier reeds Albertus Pierius Winsemius,  (Hij moet wel een afstammeling van den beroemden Frieschen historischrijver en professor der Franeker Academie Pierius Winsemius zijn geweest zijn.)

in 1760 schoolmeester Bart genoemd. De meesters werden toen geregeld bij den voornaam genoemd: meester Willem, meester Johannes, enz. Zijn vrouw was Agnietje Gelder, een dochter van Ds. Bernardus Gelder, die van 1717 – 1759 te Gaast-Ferwoude stond. Den 4 Dec. 1765 werd boedel-inventaris gehouden ten huize van Albertus Winsemius, schoolmeester  te Ferwoude (Wonseradeel R. 5), waarschijnlijk wegens overlijden der vrouw. In ’t voorjaar van 1766 vertrok hij daarop als schoolmeester naar Firdgum, waar hij in 1771 hertrouwde.

Het zou kunnen zijn, dat dit de zak is van de Jood,  die nog altijd verdacht wordt van de moord en in  Leeuwarden onder de ‘blauwe pannen’ zit. Ze pakken de zak, die nogal vies is geworden, op en binden deze opgevouwen aan de wandelstok  om hem bij het gerecht te bezorgen.
De procureur-generaal laat ze beide dezelfde  week nog bij zich komen voor een nadere  verklaring  over het vinden van de zak. Het komt de rechter wat vreemd voor, dat die twee  dingen, het touw en de zak, daar zo lang hebben  gelegen, voordat ze werden gevonden en dat ze  niet zijn gezien toen de voetstappen in het zand  onderzocht werden, vooral omdat meester  Winsemius en Keimpema verklaren, dat het er op  lijkt dat de zak met touw bewust verlegd is.
De beide  mannen, die destijds het onderzoek naar de  voetstappen uitgevoerd hebben worden nu  ontboden om hun ook te horen. Ze waren er direct  na de moord, althans nog dezelfde dag geweest om  de zaak te verkennen. De strandmeester Evert Johannes en Jan Ybs als  deskundige, die op de plaats delict zijn geweest  verklaren nu, dat ze op de ongelukkige dag het  touw en zak al hadden gevonden tussen de  stenen. Er stak een stukje van de zak boven de  stenen uit en daarom hadden ze hem er  uit getrokken. Toen er niets in bleek te zitten, hadden ze er  verder geen aandacht aan geschonken. Als de rechter hun daarvoor een reprimande geeft  zeggen ze nogmaals, dat het niet bij hen was  opgekomen dat de zak van de bedelaar geweest  kon zijn. De rechter zegt nogmaals, dat ze er geen  zin in hadden om de vuile zak helemaal naar  Makkum mee te nemen. De procureur vraagt maar  niet verder en laat het hier bij.
De verdachte, die men de zak laat zien, verklaard  echter van niets te weten. Hij geeft toe, dat de zak  wel wat weg heeft van een zogenaamde bedelzak,  maar dat zegt volgens hem nog niets. Ook een  ander had hem wel weg kunnen gooien. Het kan  misschien zijn dat de echte moordenaar daarmee  de schijn heeft willen wekken dat hij verdacht is en  dat de ander er zo mee weg dacht te komen. Deze opmerking maakt niet veel indruk op de  rechter, nu het bewijs geleverd is, dat één of ander  al op de dag van het misdrijf door de strandmeester  en zijn maat zijn aangetroffen. Er bestaat immers niet de minste kans dat de echte  moordenaar dezelfde dag al kon weten, dat deze  Elias Davids daarvoor aangeklaagd zou worden.  Bovendien mist deze ontwijkende opmerking alle  kracht, nu de verdachte al heeft bekend, achter de  kistpalen te hebben gelopen. Uit de gerechtelijke  stukken blijkt niet dat de mensen, bij wie Elias te  Hindeloopen in huis logeerde hier inlichtingen over kunnen verstrekken, ze hebben  geen weet van deze zak. Ook schijnt Zadock Abrahams ( of zijn huisgenoot)  er niets van te weten. Immers de verdachte heeft  een tijdlang bij hen verkeerd. In de oorspronkelijke  akte vinden we hier dan ook niets van terug. Wel hecht de rechter heel veel waarde aan het  vinden van de zak, maar toch ook weer niet zoveel, dat  hij zonder meer op dit feit wil afgaan. Er is volgens hem meer overtuigend bewijs nodig, dan dat  de gevangene die zak op de dag van de moord  gedragen heeft. Als dit is uitgezocht kan er pas een zwaardere verdenking op hem vallen, temeer daar hij stellig  ontkend iets van de zak te weten.

Twee hele maanden zijn er ondertussen verstreken.  Het onderzoek van de rechter kan nog altijd geen  uitsluitsel geven over het al of niet schuldig zijn van  de Jood. De gegevens zijn tot nu toe niet  toereikend om als bewijs te dienen. De rechter  verzoent zich er bijna mee, dat er geen vorderingen  meer gemaakt zullen worden in het boven water  krijgen van de waarheid, tenminste nu de  verdachte onwrikbaar verklaard dat hij onschuldig  is en al een beetje gaat hopen, dat de rechter hem  vrij zal laten wegens gebrek aan bewijs.
Toen het bij de rechter bekend werd dat Elias, toen  hij in Leeuwarden verkeerde, ook contact had met  zijn volksgenoot Adam Joseph Levi, die hoewel van  geringe komaf en arm toch als een eerlijk en  rechtschapen man bekend stond. Als deze weet  heeft van de zaak, zo denkt de procureur-generaal   zal hij er niet om heen draaien maar er eerlijk voor  uit komen. Hij wordt ontboden en bij het eerste verhoor komt  het onverwachts tot een ontdekking, die verder  van grote betekenis zal zijn. De zak is al enkele keren onderzocht. De procureur  zelf heeft hem al vaker dan één keer in handen  gehad zonder iets te ontdekken of te vinden. Nu wordt voor de zoveelste keer de zak  onderzocht om die dan aan Levi te laten zien. Niet  tevreden met een haastige inspectie wordt deze  keer de buidel, die aan de zak is genaaid, omgekeerd  en met verbazing ziet men, dat er een klein bedrukt  papiertje uitrolt. Het papiertje wordt voorzichtig opengevouwen en Levi ziet  onmiddelijk,  dat het  een blaadje uit een Hebreeuws  gebedenboek is. Er mist een klein hoekje, maar het is  duidelijk te zien, dat dit het titelblad van het boekje  is, dat bij een Joods geschrift aan de achterkant zit.  Hoewel deze getuige het zich niet kan herinneren  dat hij de gevangene met zo’n boekje of de zak  heeft gezien,  blijkt toch dat dit boekje van een  volksgenoot is geweest.  De verrassende vondst van dit kleine stukje papier  is in elk geval van grote betekenis en zowel de  procureur-generaal als de getuige zijn er zeker van,  dat dit wel eens meer kan betekenen. De tijd en de manier waarop het is gevonden  betekenen meer dan toeval. Maar men doet  nog een andere ontdekking als men het  spoor,  dat nu gevonden is, volgt. Het wordt de  procureur-generaal bekend, dat de gevangene in  zijn cel een boekje met gebeden heeft, waar hij zo  nu en dan met aandacht uit leest of bidt. Onmiddellijk wordt het boekje van de gevangene  opgevraagd en ziedaar…. het titelblad ontbreekt. En  wat nog meer zegt: het is een boekje van hetzelfde  formaat en met hetzelfde lettertype. Het kan bijna  niet missen, het titelblad dat in de bedelzak is  gevonden, moet bij het boekje hebben gehoord. Hoewel alles klopt, lijkt het bewijs weer te  verdwijnen als de gevangene verklaard, dat het  boekje niet van hemzelf is maar van Zadock  Abrahams. Het blijkt dat dit geen uitvlucht is, maar  dat het verhaal klopt. Een klerk van het gerecht  verteld, dat hij het boekje daar op verzoek van de  gevangene te leen heeft gevraagd. Er zijn dus weer  twijfels. Als er echter op door  wordt gevraagd, deelt de  klerk mee, dat hij op verzoek van de gevangene  naar Zadock’s huis is gegaan om naar het boekje  te vragen. Zadock zelf was niet thuis, alleen zijn  dochter. Zij  heeft het boekje dan ook mee  gegeven. Ze dacht dat het wel goed zat, want Elias  Davids had het wel vaker gebruikt. Daarom voelde  het wel goed. Van dat laatste, dat de Jood  hetzelfde boekje dus wel vaker heeft gehad,  wordt  goed notie genomen. 
Opnieuw wordt de verdachte  bij de procureur- generaal gebracht en terwijl hij toekijkt wordt het  blaadje dat in zijn tas is gevonden in het boekje  gelegd. Het past als een bus. Dit moet toch meer  zijn dan toeval. Ook Adam Joseph Levi die om een  verklaring wordt gevraagd moet toegeven dat dit  wel te denken geeft. Bij de stukken, die over deze zaak in archief zaten,  is ook een akte van 29 januari 1763, waar de net  genoemde Levi getuigt, dat het blaadje zonder  meer in het boekje van Zadock thuishoort.  Niettegenstaande dit treffende bewijs voor zijn  schuld, blijft de gevangene bij hoog en bij laag  beweren dat hij onschuldig is. Hij heeft niets met de  zak en weet van het bestaan van het blaadje niets  af.
De procureur is nu zover dat hij de druk wil  verhogen. Hij wil de pijnbank gebruiken, maar de  rechtbank heeft hier bezwaar tegen. Overtuigende  bewijzen zijn er immers nog niet. Het lijkt er dan ook  op dat de zaak voor de tweede keer op de lange  baan zal worden geschoven. 
Na ongeveer drie maanden komt er echter een  nieuwe getuige. Haar verklaring heeft kracht en het  hof raakt nu ook overtuigd van de schuld, vooral  als blijkt dat de verdachte onwaarheid heeft  gesproken. Deze getuige, de vrouw van Walle  Ruurds, kastelein te Gaast, verklaart dat de Jood  vorig jaar in november op de dag dat Antsje Sjerps  vermoord werd gevonden aan de zeedijk, ‘s morgens  bij haar kwam voor twee glaasjes jenever. Hij had  toen een linnen zak, met daaraan een genaaide  buidel aan zijn rechterzijde hangen. Ze wist nog, dat ze  dacht dat viswijven ook wel van deze zakken droegen  en daarom had ze er met aandacht naar gekeken.  De man was om ongeveer half twaalf weer  vertrokken en zette de stap er flink in richting  Piaam.
Als de gevangene er zelf bij wordt gehaald, zegt hij  dat de vrouw liegt, maar dan zijn de rechters aan  het eind van hun geduld en besluiten daaromde Jood flink  aan te pakken. Hij probeert als een kerel de pijn te verdragen om  de rechtbank niet te laten slagen achter de  waarheid te komen. De eerste ronde van de  pijnbank kan hij de pijn nog doorstaan, maar als men de opdracht krijgt om het nog wat  steviger aan te pakken, dan, wordt hij door deze  pijniging gedwongen te bekennen. Hij geeft toe, dat de bewering van de vrouw van de  kastelein waar is en dat hij ‘s morgens bij haar is  geweest en toen de bedelaarszak bij zich droeg. Hij  was in Gaast over de dijk geklommen en had zijn  weg naar Piaam langs de palen aan de zeekant  vervolgd. Zo nu en dan was hij wel even op de  dijk geklommen, maar meestal liep hij beneden voor  wat luwte  van de palen. Het was nogal mistig weer  en men kon niet zo ver zien, dat hij was weer op de dijk  geklommen om te zien of er aan de andere kant  van de dijk ook mensen liepen die hij een  aalmoes kon vragen. Halfweg Gaast-Piaam hij  een vrouwtje zien aankomen, die wat zwaars leek te  dragen. Toen hij bij haar kwam, had hij bars tegen  haar gezegd dat wat ze droeg neer moest zetten.  Toen ze verschrikkelijk bang werd en begon te schreeuwen pakte hij haar vast en smeet haar op  de grond. Toen daarbij een mes uit haar zak rolde,  maakte hij het mes open en stak haar daarmee een paar  keer in de hals. Toen hij het bebloede mes aan  haar schort afveegde, trok hij haar de bloedkoralen  met het gouden gesp af en sneed de zilveren  gespen van haar schoenen, maar tegelijk kreeg hij  in de gaten hoe gruwelijk hij te keer ging.  Helemaal van de kaart sloeg hij alles wat hij haar  had afgenomen weg en vluchtte naar de andere  kant van de dijk. Omdat hij meende dat er  bloedspatten op zijn bedelaarszak zaten stopte hij  deze tussen de stenen en ging toen haastig richting  Piaam. Dichtbij Piaam waren hem eerst een man en  een jongen en een ogenblik later een boerin met  een knecht tegengekomen. Van het gouden  kroontje dat niet gevonden is kan hij zeggen dat hij  dat over de palen in zee heeft geworpen om te  voorkomen dat er bewijs gevonden zou worden. 

Na de bekentenis van moordenaar Elias Davids,  werd door het provinciaal gerechtshof de doodstraf  uitgesproken. Een grote menigte was getuige van  de terechtstelling in Leeuwarden.